vak
muziek
docent
Mw drs Elsje Plantema
les
De basisprincipes van de gamelan; Gotong Royong, samen aan de slag

Wat is een gamelan?
Een gamelan is geen instrument maar een orkest van 5 tot zo’n 25 op elkaar afgestemde bronzen instrumenten. Het meest kenmerkend is de grote gong (diameter 90 tot 95 cm), de ziel van de gamelan, die het begin en eind van de muziekstukken markeert met zijn gonzende diepe klank.

Herkomst
De kunst om uit brons voorwerpen te maken bestond in Zuidoost-Azië al rond 3000 v.C. Vanaf de 10e eeuw n.C. worden gongs en keteltjes afgebeeld op tempelreliëfs en genoemd in de oudjavaanse literatuur. ‘Nggamel’ betekent iets beetpakken, een hamer bijvoorbeeld. Vanaf de 16e eeuw wordt met gamelan een orkestje bedoeld.
    Terwijl de wayangverhalen en de Javaanse dansen duidelijk gebaseerd zijn op de Indiase cultuur, is gamelan een typisch Zuidoost-Aziatisch verschijnsel: gongs en gongspelen komen voor in Cambodja, Thailand, Birma, Laos, Maleisië, Vietnam, de Filippijnen en Indonesië.

De rol van de gamelan op Java
De vier middenjavaanse vorstenhoven zijn de centra waar de gamelan(muziek) uitgroeide tot het hoogst ontwikkelde gong-orkest ter wereld. In de koloniale tijd hadden de hoven honderden muzikanten, componisten, dansers en wajangspelers in dienst. Zo ontstond een muziekcultuur met allerlei genres: van fijnzinnige kamermuziek tot imposante openlucht-orkesten, muziek voor allerlei ceremoniën en theatervormen.
    Ook buiten de hoven is de gamelan overal te vinden: bij rituelen, bruiloften, op de radio, in hotels en op straat, waar kleine straatorkestjes al rondtrekkend de kost verdienen.
    Op sommige scholen leren kinderen gamelan spelen, en voor wie er zijn beroep van wil maken zijn er academies, zoals de Hogeschool voor de Kunsten (ISI).

Hoe wordt een gamelan gemaakt?
Alle gongs en toetsen worden één voor één met de hand gesmeed uit een mengsel van koper en tin (brons), via een lang proces van verhitten en uithameren. Het ambacht wordt al generaties lang van vader op zoon of van meester op leerling doorgegeven.

Samenwerken
De oudste gamelans bestonden uit alleen gongs. Om daarop melodieën te spelen zijn verschillende spelers nodig. Samenwerking is één van de basisprincipes in de gamelan, net zoals ‘Gotong royong’ (met vereende krachten aan het werk) een basiskenmerk is van de Javaanse sociale structuur. Samenwerken maakt iemand onderdeel van de groep: je maakt samen een weg, samen een melodie.

De basis van de muziek
Gamelanmuziek is gebaseerd op gongstructuren: (herhaalde) cycli van 8, 16, 32, 64 of nog meer tellen die eindigen met een (grote) gong, De gong is het belangrijkste moment van de cyclus. Op Java tel je niet EEN twee drie vier…, maar: een twee drie vier vijf zes zeven ACHT.
    Een praktijkvoorbeeld met verschillende ritmes en structuren, is de Lancaran van 8 tellen:
       1    .    2    .    3    .    4    .    5    .    6    .    7    .    8
                  Nong   Pul     Nong    Pul      Nong   Pul      Nong
tuk  .   tuk  .   tuk  .    tuk  .   tuk  .   tuk  .   tuk  .   tuk GONG

Een andere praktijkoefening is het ritme van Carabalen
       1   .    2    .    3    .    4     .    5    .    6    .    7    .    8
                 Nong   Pul      Nong    Pul      Nong   Pul      Nong
       1   .    2     tuk tuk    4       tuk tuk   6     tuk tuk    GONG


Functie instrumenten
Elk gamelaninstrument heeft een specifieke functie: gong, kempul, kenong, kethuk en kempyang verdelen de muziek en geven de zwaartepunten aan; saron, demung en soms peking spelen de basismelodie, de balungan (‘geraamte’); kendhang (trommen) geven begin/eind, het tempo en overgangen aan; en de bonang speelt rond de kernmelodie en versiert de muziek. De zachte instrumenten, gender, gambang, siter, celempung, suling en rebab vormen samen met de zangstemmen (pesindhen en gerong) de belangrijkste melodische laag.